طراح اسکناس
طراح پنهان اسکناس‌ها / از ممیز تا فرشچیان
بانک مرکزی، مینیاتور «چوگان» محمود فرشچیان را برای سال جدید پشت اسکناس‌های 200هزار تومانی چاپ کرد .
به گزارش بانک اول سال 1401 در نزدیکی سال جدید، ایران چک 200 هزار تومانی با طرح سد کارون منتشر شد؛ حالا طرح جدیدی جایگزین کارون شده و بانک مرکزی، مینیاتور «چوگان» محمود فرشچیان را برای سال جدید پشت اسکناس‌های دویست هزار تومانی چاپ کرده است.
این اولین بار است که طراحی یک نقاش برجسته ایرانی پشت اسکانس چاپ می‌شود.
طرح پشت و روی اسکناس‌ها و تراول چک‌های ایران، اغلب بناهای مهم یا تاریخی یا طبیعی است.
مثلا پشت تراول چک صد هزار تومانی، پتروشیمی بندر امام و روی آن حرم حضرت معصومه چاپ شده است.
پشت تراول چک 50 هزار تومانی هم عکس دماوند را زده‌اند. اما درباره اینکه چه نام‌هایی پشت طراحی این پول‌های کاغذی قرار گرفته، اطلاعات چندانی وجود ندارد.
اطلاعات دقیقی از چگونگی و تاریخ شروع همکاری مرتضی ممیز با بانک مرکزی وجود ندارد اما به احتمال زیاد ممیز در سال 71 اولین همکاری خود را با بانک مرکزی شروع کرد. او طراحی اولین اسکناس 500 تومانی و هزار تومانی را برعهده داشت. اسکناس هزار تومانی در سال 71 با طرح پشتی کوه دماوند طراحی و چاپ شد. اسکناس 500 تومانی هم یک سال بعد با طرح پشتی گل و مرغ به دست ممیزی طراحی شد.
در آن سال‌ها محمدحسین عادلی رئیس کل و طهماسب مظاهری دبیر کل بانک مرکزی بودند و محسن نوربخش هم وزیر امور اقتصادی و دارایی بود. بعدها قرار شد ممیز، طراحی اسکناس‌های 200 تومانی را هم تغییر بدهد. هدف این بود که اسکناس‌های ایرانی، همانند بسیاری از کشورهای دیگر، از نظر طراحی و هویت بصری یکپارچه باشند. اما شرایط طبق انتظار پیش نرفت.
در حالی که صحبت‌ها درباره اسکناس جدید از چهار سال پیش آغاز شده بود، در فروردین‌ماه سال 82 با درگذشت ناگهانی محسن نوربخش، رئیس وقت بانک مرکزی، پروژه هم دچار وقفه شد. طهماسب مظاهری هم که به دنبال همکاری با مرتضی ممیز بود، مدتی بعد از بانک مرکزی رفت و پروژه نیمه‌کاره ماند. آنطور که ممیز آن سال‌ها گفته بود، مدیران جدید میلی به ادامه همکاری با او نداشتند.
او به یکدست نبودن و طراحی اسکناس‌ها انتقاد زیادی داشت و در مصاحبه‌ای گفته بود: « در همه‌جای دنیا، حتی در کشورهای توسعه‌نیافته، شکل اسکناس‌ها یکدست است. متأسفانه در ایران این هماهنگی از بین رفت و هر اسکناس برای خودش طرح جداگانه‌ای پیدا کرد که به بقیه ارتباطی ندارد.»
طرح‌هایی که هر روز می‌بینیم
نام مرتضی ممیز با تاریخ گرافیک مدرن ایران گره خورده است؛ او علاوه بر اینکه گرافیست تاثیرگذاری باشد، به‌عنوان معمار اصلی هویت بصری دوران پس از انقلاب شناخته می‌شود. بسیاری از لوگوها، جلدها و پوسترهایی که هنوز در خاطره جمعی ایرانیان مانده، با امضای او همراه است. ممیز در دوران تحصیلش در دانشکده هنر دانشگاه تهران، با افرادی مثل سهراب سپهری، پرویز کلانتری، ژازه طباطبایی و خیلی از نقاشان برجسته دیگر آشنا شد.
او در آتلیه محمد بهرامی، کسی که گرافیک نوین را در ایران پایه‌گذاری کرده بود کار کرد و اولین سفارش‌هایش را گرفت. سال 44 برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و وقتی به ایران بازگشت، رشته گرافیک را در دانشکده هنرهای زیبا راه اندازی کرد. او در سال‌های قبل و بعد از انقلاب آثار ماندگاری از خود به جا گذاشت؛ آثاری که ممکن است هر روز آن‌ها را ببینیم و ندانیم طراحش مرتضی ممیز بوده است.
یکی از قدیمی‌ترین لوگوهایی که ممیز برای یک سازمان طراحی کرده، لوگوی سازمان چای کشور است. او در سال 1337 با الهام گرفتن از طرح ساده برگ چای این لوگو را طراحی کرد. لوگوی سازمان ملی استاندارد هم که روی اکثر محصولات دیده می‌شود کار ممیز، در سال 1364 است.
او لوگوی معروف سایپا را هم دو سال بعد از طراحی لوگوی استاندارد طراحی کرده است. لوگوی شهرداری تهران، سازمان آتش‌نشانی، خانه هنرمندان، دوره اولیه جشنواره فیلم فجر و ... هم از آثار ممیز هستند. مرتضی ممیز پس از سال‌ها فعالیت مؤثر در عرصه هنر، در آذرماه سال ۱۳۸۴، پس از سال‌ها دست و پنجه نرم کردن با بیماری سرطان درگذشت.