هر آن چیزی که باید درباره اوراق گام بدانید

به گزارش بانک اول  در سال‌های اخیر، یکی از دغدغه‌های اصلی بنگاه‌های تولیدی در کشورمان، تأمین سرمایه در گردش و حفظ پایداری زنجیره تولید بوده است.

خیلی از تولیدکنندگان برای خرید مواد اولیه، پرداخت هزینه‌های جاری و حفظ فعالیت خود، با مشکل کمبود نقدینگی مواجه‌اند؛ مشکلی که در نهایت به کاهش تولید، افزایش هزینه‌ها و حتی توقف خطوط تولید منجر می‌شود.

در چنین شرایطی، ابزارهای مالی نوینی مانند اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) به‌عنوان راهکاری کارآمد برای تأمین مالی غیرتورمی معرفی شده‌اند. در این جا، به هر آنچه که باید درباره اوراق گام بدانید، می‌پردازیم.

اوراق گام چیست؟

«گام» مخفف عبارت «گواهی اعتبار مولد» است. به بیان ساده، اوراق گام نوعی اوراق بهادار است که برای تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی طراحی شده است و بر پایه اعتبار یا ضمانت بانک یا موسسه اعتباری صادر می‌شود.

به‌طور مشخص‌تر، این اوراق از سوی بانک (یا موسسه اعتباری عامل) و با معرفی بنگاه تولیدی (بنگاه متعهد) و تأمین‌کننده مواد یا خدمات (بنگاه متقاضی) صادر می‌شوند. بنگاه تولیدی برای تأمین سرمایه در گردش (مثلاً خرید مواد اولیه) از اوراق گام استفاده می‌کند، تأمین‌کننده به جای دریافت وجه نقد، اوراق دریافت می‌کند و دارندۀ اوراق می‌تواند تا سررسید نگه دارد یا آن را در بازار معامله کند.

نکته: از دیگر ویژگی‌های این ابزار این است که هدف اصلی آن رفع تنگنای نقدینگی در زنجیره تولید است، یعنی نه صرفاً تأمین سرمایه بلندمدت، بلکه حرکت جریان تولید و مواد اولیه.

اوراق گام از کجا شکل گرفت؟

در سال 1395 بانک مرکزی ایران طرح استفاده از گواهی اعتبار مولد (گام) را به عنوان یک ورقه بهادار اسلامی (صکوک) در دستورکار قرار داد. اهدافی که برای این طرح مطرح شده بود عبارت بودند از: رفع موانع پولی، رونق تولید، هدایت نقدینگی به سمت فعالیت‌های مولد اقتصادی، تامین سالم در گردش سالم و پایدار برای واحدهای تولیدی، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و بازار سرمایه جهت تامین مالی سرمایه در گردش و درنهایت جلوگیری از نشت تسهیلات از بخش مولد به بخش غیرمولد اقتصاد.

دستورالعمل اوراق گام در سال 1398 توسط شورای پول و اعتبار با هدف ابزارسازی برای تامین اعتبار واحدهای تولیدی جهت استفاده در سرمایه در گردش به تصویب رسید. این یک راهکار بازارمحور با قابلیت نقل و انتقال در بازارهای پول و سرمایه است. این راهکار ابتدا در کمیته نقدینگی بانک مرکزی مطرح شد و پس از تایید شورای فقهی بانک مرکزی، به تایید شورای پول و اعتبار رسید.

اهمیت و هدف انتشار اوراق گام

چرا ابزار «گام» معرفی شد؟ چند دلیل کلیدی وجود دارد:

تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی

یکی از چالش‌های اصلی بنگاه‌های کوچک و متوسط (و گاهی بزرگ‌تر) در کشورمان، تأمین سرمایه در گردش برای خرید مواد اولیه، تأمین خدمات، تجهیزات کم‌اهمیت و حفظ زنجیره تولید است. ابزارهای سنتی مثل تسهیلات بانکی زمان‌بر، هزینه‌بر و دارای الزاماتی هستند. اوراق گام به عنوان یک راهکار جایگزین مطرح شده است.

کاهش فشار بر نظام بانکی و خلق پول

وقتی بنگاه‌ها به تسهیلات بانکی متوسل می‌شوند، موجب افزایش خلق پول، فشار بر بانک‌ها و نهایتاً تورم خواهند شد. ابزار گام با این هدف که تأمین مالی را از مسیر بازار بدهی یا ابزار مالی دیگر پیش ببرد، کمک می‌کند تا فشار بر بانک‌ها کمتر شود.

تقویت زنجیره تولید و تأمین

چون اوراق گام قابلیت انتقال دارند و می‌توانند به جای پول نقد در معاملات تأمین‌کنندگان استفاده شوند، امکان بهبود جریان تأمین زنجیره تولید را فراهم می‌کنند. یعنی تولیدکننده به تأمین‌کننده مواد اولیه اوراق می‌دهد و تأمین‌کننده می‌تواند این اوراق را نقد کند یا نگه دارد.

سازوکار انتشار، معامله و تحصیل اوراق گام

برای اینکه تصویر روشن‌تری داشته باشیم، اجازه دهید مراحل اصلی صدور، انتقال و تسویه اوراق گام را مرور کنیم:

مراحل صدور

به اختصار، مراحل به این صورت است:

1) بنگاه تولیدی (متعهد) درخواست می‌دهد به بانک برای استفاده از اوراق گام. بانک، متعهد را اعتبارسنجی می‌کند و سقف اعتباری تعیین می‌کند.

2) بنگاه متعهد، تأمین‌کننده مواد اولیه (بنگاه متقاضی) را به بانک معرفی می‌کند.

3) بنگاه متقاضی، مدارک مربوط به فروش مواد اولیه به بنگاه متعهد را به بانک ارائه می‌دهد و درخواست صدور اوراق می‌کند.

4) بانک یا موسسه اعتباری عامل، پس از بررسی‌ها، اوراق گام را منتشر می‌کند. ارزش اسمی هر برگه معمولاً مشخص است (مثلاً یک میلیون ریال) و اوراق به نام بنگاه متقاضی صادر می‌شود.

5) اوراق به تأمین‌کننده تحویل می‌شود. تأمین‌کننده این امکان را دارد که:

• اوراق را نگه دارد تا سررسید و مبلغ اسمی را دریافت کند.
• یا اوراق را قبل از سررسید در بازار ثانویه بفروشد.

معاملات اوراق گام

1) اوراق گام پس از انتشار، بسته به شرایط می‌تواند در بازار سرمایه (مثلاً فرابورس یا بورس کالا) قابل معامله باشد.

2) همچنین در «سامانه گام» که مخصوص همین اوراق طراحی شده است، امکان انتقال اوراق میان بنگاه‌ها (مثلاً بین تأمین‌کنندگان و تولیدکنندگان) وجود دارد.

3) سررسید اوراق معمولاً تا ۱۲ ماه است (حداقل یک ماه تا حداکثر ۱۲ ماه) و بعد از سررسید، بانک عامل موظف است مبلغ اسمی را پرداخت کند.

4) نحوه معامله: در کارگزاری‌ها، اوراق با نماد مشخص، مضربی از واحد معین قابل سفارش هستند؛ به عنوان مثال، در کارگزاری فارابی، سفارش مضربی از ۵۰۰۰ و حداکثر تعداد قابل ثبت ۵۰۰۰۰ اعلام شده است.

اصطلاحات مهم در اوراق گام

بنگاه: اشخاص حقوقی که مجوز فعالیت در بخش‌های اقتصادی مولد را داشته باشند.

بانک عامل: بانکی که مجوز انتشار اوراق گام را داشته و در سررسید به دارنده اوراق مبلغ اسمی را پرداخت می‌کند.

بنگاه متعهد: بنگاه خریدار نهاده (اعم از کالا و خدمات) که بنگاه فروشنده نهاده (بنگاه متقاضی) را برای استفاده از اوراق گام از طریق سامانه به موسسه اعتباری یا بانک معرفی می‌کند.

بنگاه متقاضی: بنگاه فروشنده نهاده (اعم از کالا و خدمات) که اوراق گام را بعد از صدور دریافت می‌کند.

سامانه گام: سامانه گام سامانه صدور و مدیریت اوراق گام در بازار سرمایه است. این سامانه نقش کلیدی در نقل و انتقالات مربوط به اوراق گام دارد. نقل و انتقال این اوراق، در سامانه گام فقط بر اساس قیمت اسمی اوراق امکان دارد و این تغییرات و ثبت اطلاعات مربوط به متقاضیان بعدی توسط بانک یا موسسه اعتباری در سامانه گام انجام می‌شود.

سقف ضمانت: حداکثر میزان مجاز ضمانت اوراق گام برای بانک عامل را سقف ضمانت می‌گویند.

سقف اعتباری: حداکثر مقداری که بنگاه متعهد می‌تواند اوراق گام دریافت کند، معمولاً به عنوان درصدی از فروش سال قبل خود.

مزایای اوراق گام

1) برای بنگاه تولیدی: تأمین سریع‌تر و راحت‌تر سرمایه در گردش نسبت به تسهیلات بانکی، کاهش نیاز به نقدینگی.

2) برای تأمین‌کننده: به جای دریافت نقدی که احتمال دیرکرد وجود دارد، اوراق گام را دریافت می‌کند و با توجه به تضمین بانکی، دارای اعتبار است.

3) برای نظام مالی / اقتصاد کلان: کاهش فشار بر بانک‌ها، کاهش خلق پول از طریق تسهیلات بانکی و کمک به گردش مناسب زنجیره تولید.

4) انعطاف‌پذیری در انتقال: بنگاه‌ها می‌توانند اوراق را به هم منتقل کنند یا در بازار بفروشند، که تسهیل جریان مالی در زنجیره تولید را ممکن می‌سازد.

محدودیت‌ها و ریسک‌های اوراق گام

1) اگر اقتصاد تورمی باشد، ارزش واقعی اوراق کاهش می‌یابد. این موضوع برای دارندۀ اوراق جذاب نخواهد بود.

2) داشتن کد بورسی برای معامله اوراق در بازار ثانویه الزامی است، بنابراین برخی از بنگاه‌های کوچک نمی‌توانند از این مزیت استفاده کنند.

3) اجرای کامل فرآیند نیازمند آن است که مراحل اعتبارسنجی و معرفی تأمین‌کننده به بانک و ثبت در سامانه به درستی انجام شود؛ در غیر این صورت بنگاه‌ها با مشکل مواجه می‌شوند.

4) اگر بنگاه متعهد به تعهداتش عمل نکند، این احتمال وجود دارد که بانک‌ها برای صدور اوراق گام آینده آن بنگاه محدودیت قائل شوند.

5) پیچیدگی ‌نسبی: برای این که بنگاه‌ها بتوانند استفاده کنند، لازم است با بازار سرمایه، سامانه گام، بورس و نحوه معامله آشنا باشند.

نکاتی که بنگاه‌ها و سرمایه‌گذاران باید بدانند

نکات زیر را همواره مدنظر قرار دهید:

برای بنگاه تولیدی (متعهد)

1) ابتدا مطمئن شوید شرایط اعتبارسنجی‌تان با بانک عامل را دارید و فروش و صورت مالی‌تان پایدار است.

2) تأمین‌کننده (متقاضی) را معرفی کنید که از نظر بانکی معتبر باشد.

3) حواس‌تان به سررسید اوراق باشد و تضمین‌های لازم را فراهم کنید.

4) بدانید این ابزار برای تأمین سرمایه در گردش است، نه سرمایه ثابت یا بزرگ برای توسعه خط تولید — این نکته در تعریف اوراق آمده است.

برای تأمین‌کننده (متقاضی)

1) هنگامی که اوراق را دریافت می‌کنید، دو انتخاب دارید: نگه دارید تا سررسید یا در بازار معامله کنید؛ ریسک تنزیل را بدانید.

2) اگر اوراق را به بنگاه دیگری منتقل می‌کنید، مطمئن شوید شرایط سندی و تراکنش شفاف است.

3) بررسی کنید که بانک صادرکننده اعتبار دارد و تعهداتش قابل وصول هستند.

برای سرمایه‌گذار یا خریدار اوراق

1) اگر بخشی از اوراق گام را می‌خرید، بدانید این اوراق تضمینی دارند اما ریسک‌های خاص خود را دارند (مثل نقدشوندگی، تنزیل قیمت قبل از سررسید).

2) تاریخ سررسید، نماد معاملاتی، شرایط بازار ثانویه و کارمزدها یا هزینه‌های انتقال را بررسی کنید.

3) با توجه به اینکه اقتصاد ایران، یک اقتصاد تورمی است، ریسک کاهش ارزش واقعی پول را در نظر بگیرید.

برای سیاست‌گذاران و ناظر بازار

1) نظارت دقیق بر انتشار و معاملات اوراق گام لازم است تا از سوءاستفاده‌ها جلوگیری شود.

2) ارتقای زیرساخت‌های سامانه، شفافیت در انتشار، معاملات و تسویه باید مدنظر باشد.

3) اطلاع‌رسانی به بنگاه‌ها، تأمین‌کنندگان و سرمایه‌گذاران درباره این ابزار اهمیت دارد.

اوراق گام، پلی بین تولید و تأمین مالی هوشمند

در پایان، می‌توان گفت که ابزار اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) یکی از ابزارهای نوین تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی در ایران است که هدف آن تأمین منابع مالی مورد نیاز بنگاه‌ها برای سرمایه در گردش، مخصوصاً خرید مواد اولیه، بدون فشار مستقیم بر بانک‌ها و خلق پول است. این ابزار ضمن آنکه قابلیت معامله و انتقال دارد، می‌تواند به بهبود زنجیره تولید، کاهش هزینه تأمین مالی و افزایش انعطاف‌پذیری بنگاه‌ها کمک کند. با این حال، موفقیت این ابزار بستگی دارد به شفافیت فرآیندها، اعتبار بنگاه‌ها، توان سامانه‌های معاملاتی، نهاد ناظر و شرایط کلان اقتصادی (مثل تورم) که می‌تواند اثربخشی آن را کم یا زیاد کند.