از بلاک‌چین تا ریال دیجیتال؛ آینده ی پول در ایران چه می شود؟

به گزارش  بانک اول، پول دیجیتال بانک مرکزی به‌عنوان گونه‌ای نوین از اسناد بدهی منتشره توسط بانک‌های مرکزی، با اهداف و قالب‌های متنوع در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است.

گستره وسیع قابلیت‌های این ابزار سبب شده اهداف، روش‌ها و دستاوردهای گوناگونی برای آن تعریف شود به طوری که می توان گفت در دهه اخیر، تجربه کشورها در بهره‌گیری از فناوری‌های غیرمتمرکز همچون دفتر کل توزیع‌شده افق‌های تازه‌ای را در حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی گشوده است.

دفتر کل توزیع‌شده در تعریف کلی، پایگاه داده‌ای غیرمتمرکز است که بر پایه مفهوم تمرکززدایی میان اجزای مختلف به اشتراک گذاشته می‌شود و محیطی غیرمتمرکز را جایگزین نهاد متمرکز می‌کند. به‌روزرسانی این پایگاه داده‌ها مستلزم یکسان بودن اطلاعات در همه اجزا است و همین طراحی، وابستگی کاربران به نهاد مرکزی را از میان می‌برد. این مفهوم، زمینه‌ساز توسعه فناوری‌های پسینی همچون زنجیره بلوک شده است؛ روشی برای ذخیره‌سازی و تأیید تعاملات به‌صورت غیرمتمرکز که در آن همه بازیگران به سوابق تعاملات دسترسی دارند اما امکان تغییر فردی وجود ندارد.

این فناوری بستری برای توسعه انواع رمزدارایی‌ها، رمزارزها و پول دیجیتال رمزینه بانک مرکزی فراهم کرده و تحولی بزرگ در اقتصاد و کسب‌وکارها ایجاد کرده است. در حالی که راهکارهای غیرمتمرکز در جهان گسترش یافته‌اند، طی سال‌های اخیر راهکارهای نیمه‌متمرکز به‌عنوان نسل جدید محصولات مبتنی بر زنجیره بلوک مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ از جمله زنجیره بلوک سازمانی و پول دیجیتال بانک مرکزی. هدف اصلی این ساختارها، بهره‌گیری حداکثری از مزایای زنجیره بلوک همراه با سطحی از تمرکزگرایی کنترل‌شده است.

یکی از روش‌های پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک مرکزی در ایران، «ریال دیجیتال» نام دارد که بر پایه راهکارهای نیمه‌ متمرکز زنجیره بلوکی طراحی شده است. در این مدل، عضویت محدود و تنها با تأیید بانک مرکزی امکان‌پذیر است. انتشار ریال دیجیتال نیز صرفاً در اختیار بانک مرکزی بوده و توزیع آن از طریق بانک‌ها و مؤسسات اعتباری میان مردم انجام می‌شود.

بانک‌های مرکزی متناسب با نیازهای خاص خود اهداف متفاوتی را دنبال می‌کنند. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز با هدف بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال اقدام به راه‌اندازی ریال دیجیتال کرده است. بدیهی است مزایا و کارکردهای دیگری نیز در کنار این هدف اصلی مورد انتظار خواهد بود.

در تعریف ساده، پول دیجیتال بانک مرکزی نوعی تعهد الکترونیکی رایج است که می‌تواند برای تسویه حساب یا ذخیره ارزش مورد استفاده قرار گیرد. این تعریف بسته به تنظیم پارامترهای مختلف دقیق‌تر می‌شود؛ از جمله آن می توان به سطح دسترسی، قابلیت پرداخت بهره، امکان مبادله با سایر بدهی‌های بانک مرکزی، مبتنی بودن بر توکن یا حساب، شیوه رمزنگاری، میزان گمنامی و سطح احراز هویت، تاب‌آوری زیرساختی اشاره کرد.

بر این اساس، پول دیجیتال بانک مرکزی را می‌توان نوعی پول الکترونیکی محدود دانست که در قالب ذخایر بانک مرکزی نیز طبقه‌بندی می‌شود. یکی از پرسش‌های اساسی در این زمینه، دسترسی عمومی است. برخی تحلیلگران آن را ویژگی بنیادین پول دیجیتال بانک مرکزی می‌دانند. به همین دلیل بانک مرکزی اروپا ترجیح داده از اصطلاح گسترده‌تر «پایه پولی دیجیتال» استفاده کند. با این حال، بانک مرکزی می‌تواند نوع خاصی از پول دیجیتال را برای بخش‌های مشخص اقتصادی منتشر کند؛ مانند پول دیجیتال خرد برای خانوارها و کسب‌وکارهای کوچک یا پول دیجیتال کلان برای تسویه پرداخت‌های بزرگ شرکت‌ها.

از دیگر مولفه‌های پول دیجیتال به قابلیت پرداخت بهره براساس امکان اعمال نرخ‌های مثبت، صفر یا منفی به‌عنوان ابزار سیاست پولی، قابلیت مبادله یعنی امکان تبدیل یک‌به‌یک یا انعطاف‌پذیر میان پول نقد و پول دیجیتال، فناوری مورد استفاده برای انتشار مبتنی بر توکن (مشابه اسکناس) یا مبتنی بر حساب (نیازمند ثبت حساب نزد بانک مرکزی)، رمزنگاری، گمنامی و احراز هویت، میزان مشارکت متولیان زیرساخت در اجماع تراکنش‌ها و دامنه اثرگذاری پول دیجیتال در اقتصاد اشاره کرد.

بزودی تمامی معاملات با ریال دیجتال انجام می شود

درباره آخرین وضعیت استقرار و استفاده از ریال دیجیتال باید گفت که هم اکنون در شبکه شاپرک و شتاب یک پرداخت از ۱، ۱۰، ۱۰۰ و ۱۰۰۰ ریال تا پرداخت های چند ده و یا صد میلیونی انجام می شود، یعنی وقتی سقف خرید با کارت را نگاه کنید، دامنه وسیعی از پرداخت یک شارژ یا خرید بسیار کم تا پرداخت های چند صد میلیون تومانی در این بستر در حال انجام است.

تک تک این تراکنش ها در حال پرداخت هزینه معینی هستند ضمن اینکه بیش از ۶۰ درصد تراکنش ها در کشور، تراکنش های خُرد است و در عمل هزینه انجام تراکنش را پوشش نمی دهد؛ موضوع دیگر فشار وارده روی یک شبکه بانکی است مثلا شبکه شاپرک یا شبکه تبادلات بانکی(شتاب) و روی پروتکل های سانتا و پایا و البته با اینکه پروتکل پل نیز فعال شده و سقف جابجایی پول در آن افزایش یافته است، ولی در خیلی از پرداخت ها می توانیم از ابزار جدیدی مانند ریال دیجیتال استفاده کنیم.

بر اساس پیش بینی های صورت گرفته می توان پرداخت های خرد و غیربرخط (آفلاین) را می توان بر بستر ریال دیجیتال انجام داد؛ حتی پرداخت های فرد به فرد یا دیون دولتی می تواند به راحتی در بستر ریال دیجیتال انجام شود.

از نگاهی دیگر حتی موضوع پرداخت یارانه ها و واریز آن به حساب سرپرستان خانوار آن هم در یک بازه زمانی کوتاه فشار بسیاری را به شبکه بانکی وارد می کند و از طرف دیگر و فردای واریز یارانه ها بیش از ۵۰ درصد از مبالغ از حساب ها خارج می شود که این موضوع نیز هزینه زیادی را به شبکه و نظام بانکی تحمیل می کند در حالی که با بهره گیری از ریال دیجیتال می توان به حل بخشی از این مشکلات کمک کرد.

در عین حال برای بسیاری از بانک ها و موسسات مالی هم بسیار مهم است که مشتری پول خود را در کجا مصرف می کند؛ در این زمان نیز ریال دیجیتال می تواند به شما بگوید که پول را می توانید در کجا و در چه موضوعی هزینه کنید و این نشان می دهد که می توان با ریال دیجیتال هدایت منابع هدفمندی یارانه ها را نیز کاملا مشخص کرد و بر پایه آن خدمات به مشمولان ارایه داد.

کاربرد ریال دیجتال درباره دیونی که دارای حکم قضایی هستند و نیاز است که یک نهاد بیرونی آن را به عنوان یک تراستی (حساب هایی که دارایی ارزی اشخاص شامل حقیقی، حقوقی یا نهادهای دولتی به صورت امانی نزد بانک ها یا موسسات مالی با هدف مدیریت منافع به نفع ذی نفع مشخص نگهداری می شود) و یا کاستودی( خدمات نگهداری و حفاظت از دارایی ها) بپذیرد و آن را ثبت کند، مورد استفاده قرار می گیرد.

آغاز کاربرد پذیری ریال دیجیال در نظام بانکی

پیگیری آخرین وضعیت استقرار ریال دیجیتال در نظام بانکی ایران نشان می دهد که پروژه ای برای کاربردپذیری ریال دیجیتال در نظام بانکی شروع شده و از فعالان فین تک و مجموعه های نوآور که در این حوزه کار می کنند، خواسته شده است که وقت بگذارند و همراه بانک مرکزی این کاربردپذیری را جلو ببرند.

در طی سال های اخیر شرکت های پرداخت الکترونیک در این حوزه بسیار خوب فعالیت کرده اند و بانک ها نیز به منظور تسهیل مراودات پولی مشتریان از سویی و کاهش فشار ناشی از تراکنش ها در شبکه های خود عزم خود را برای استقرار ریال دیجیتا جزم کرده اند به طوری که حتی انتظار می رود به منظور اجرای آزمایشی آن، بخشی از تسهیلاتی که به شرکت های نوآور پرداخت می شود، در قالب ریال دیجیتال باشد تا کاربرد پذیری پول که باید در حوزه استارتاپ هزینه شود، محقق شود.

در این میان نباید فراموش کرد که شرکت های مبتنی بر فناوری مالی( فین تک ها)‌ نقش بسیار مهمی در زمینه راه اندازی و استفاده از ریال دیجیتال دارند برهمین اساس با هماهنگی با سایر دستگاه ها انتظار می رود در این حوزه نیز گام موثری برداشته شود.

بر این اساس شروع فعالیت ریال دیجیتال می تواند از تبادلات خرد به دلیل اینکه ریسک کمتری دارد، آغاز شود و به بخش های دیگر نیز گسترش یابد. برای کاربرد ریال دیجیتال در کشور، کاربردهای بسیاری را پیش بینی شده که می توان از ظرفیت آن استفاده کرد و نتایج بسیار خوبی در حوزه پرداخت بدست آورد./ایرنا