اوراق بهادار چیست؟ انواع آن کدام است؟

به گزارش بانک اول «دنیای بورس» در این گزارش به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

• دارایی‌های مشهود و نامشهود چیست؟
• اوراق بهادار چیست؟ انواع اوراق بهادار کدامند؟
• اوراق حقوق صاحبان سهام چیست؟
• انواع سهام کدامند؟
• اوراق بدهی چیست؟
• اوراق بدهی دولتی و شرکتی به چه اوراق بهاداری گفته می‌شود؟
• اوراق بدهی از چه زمانی به سیستم‌های معاملاتی بورس‌های کشور منتقل شد؟
• اوراق مشتقه چیست؟
• قرارداد سلف، آتی، اختیار معامله و معاوضه چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟

دارایی‌های مشهود و نامشهود چیست؟

 هر فردی دو نوع دارایی دارد یکی دارایی‌های مشهود و دیگری نامشهود. دارایی مشهود همان طور که از نام آن پیداست به صورت فیزیکی ملموس و قابل رویت است مثل وسایل نقلیه، مسکن و...

اما در مقابل دارایی که به صورت فیزیکی ملموس نیست را دارایی‌های نا مشهود یا مالی می‌گویند. مانند سرقفلی، برند، اوراق بهادار و...

تعریف اوراق بهادار به زبان ساده

اوراق بهادار یک نوع دارایی مالی یا نامشهود است.

 قابلیت نقل و انتقال دارد و دارنده آن دارای حق و حقوق مشخص است.

اگر اوراق بهادار را به زبان ساده‌تر بخواهیم توصیف کنیم، برگه‌هایی که ارزش مالی دارند و شما می‌توانید آن را خرید و فروش کنید.

انواع اوراق بهادار کدامند؟

اوراق بهادار در بازار سرمایه به سه بخش تقسیم می‌شود. اوراق صاحبان سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه

اوراق حقوق صاحبان سهام چیست؟

این اوراق یکی از انواع اوراق بهادار است.

 هرگاه بخواهیم سرمایه یک شرکت یا نهادی را به قسمت‌های مساوی تقسیم کنیم هر یک قسمت در اصل یک سهم از سهام آن شرکت است.

 شما با خرید هر سهم از سهام شرکتی سهامدار آن شرکت می‌شوید.

در حقیقت به اندازه سهامتان در آن شرکت مالکیت خواهید داشت و قانونا حق و حقوقی به شما تعلق می‌گیرد.

برای تقسیم‌بندی انواع سهام دسته‌بندی‎‌های زیادی وجود دارد.

سهام می‌تواند با نام و یا بی‌نام (در وجه حامل) باشد. همچنین سهام از نظر منشأ آورده سرمایه‌گذار به دودسته‌ی سهام نقدی و سهام غیرنقدی تقسیم می‌شود.

 انواع سهام کدامند؟

سهام عادی: رایج‌ترین برگه اوراق بهادار، سهام عادی است که در بورس اوراق بهادار معامله می‌شود.

سهام دارای دو ارزش اسمی و بازاری است. ارزش اسمی در ایران 100 تومان است اما ارزش بازاری همان قیمتی است که سهام معامله می‌شود و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.  شما بابت خرید سهام عادی سود ثابت نخواهید داشت.

سهام ممتاز(ترکیبی): سهام ممتاز اوراق بهاداری است که علاوه بر ویژگی‌های سهام عادی یکسری مزایای مازاد دارد. این امتیازها باید با تایید سایر سهامداران در مجمع شرکت تصویب شود.

از جمله این مزایا اختصاص یافتن سود ثابت به سهام ممتاز است یا در صورتی که قرار باشد در مجمع سودی تقسیم شود ابتدا سود سهام ممتاز پرداخت می‌شود و همچنین در صورت انحلال شرکت سهامداران سهام ممتاز زودتر از بقیه سهامداران به حق و حقوقشان می‌رسند و ....

حق تقدم سهام: فرض کنید شما 1000 سهم از سهام شرکتی را خریداری کرده‌اید و به اندازه 1000 سهم مالکیت آن شرکت را برعهده دارید.

 شرکت تصمیم می‌گیرد افزایش سرمایه دهد آن هم از نوع آورده نقدی به همان میزان که سرمایه خود را افزایش می‌دهد مثلا 50 درصد باید برگه سهام جدید منتشر کند.

دراین صورت پس از افزایش سرمایه شما 1000 سهم را دارید ولی ارزش آن کمتر شده و برای داشتن همان ارزش گذشته و حفظ میزان مالکیتتان در شرکت، به شما حق تقدم خرید برگه سهام جدید آن هم به قیمت اسمی سهام داده می‌شود.

سهام جایزه: گاهی اوقات شرکتی از یکی از راه‌های افزایش سرمایه (محل سود انباشته و یا تجدید ارزیابی دارایی) اقدام به افزایش سرمایه می‌کند.

در این صورت مثلا شما قبل از افزایش سرمایه 1000 سهم 500 تومانی داشتید. پس از افزایش سرمایه به روش‌های ذکر شده، باید شرکت بسته به میزان افزایش سرمایه برگه سهام صادر کند.

در آن صورت دیگر قیمت هر سهم 500 نخواهد بود و مثلا 250 تومان می‌شود. اما برای اینکه حق و سرمایه شما ثابت بماند به شما 1000 سهام عادی دیگر به عنوان جایزه داده می‌شود.

پس سرمایه شما تغییری نخواهد کرد و فقط میزان سهامتان بیشتر می‌شود که به آن سهام جایزه می‌گویند.

سهام با نام و بی نام: اگر هنگام خرید سهام شرکتی نام مالک آن یا در اصل خریدار آن در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شده باشد به آن نوع سهام با نام می‌گویند.

 اما اگر اسم فرد ثبت نشود، تنها برگه سهام را به خریدار می‌دهند. سهام بی نام در وجه حامل صادر می‌شود که البته قابلیت انتقال دارد.

با نام بودن سهام امکان ارتباط میان شرکت و صاحبان سهام را آسان‌تر می‌کند.

سهام نقدی و غیر نقدی: اگر شما در ازای خرید سهام شرکتی پول نقد پرداخت کنید سهام نقدی و در صورتی که برای خرید به جای پول نقد از دارایی دیگری مثل زمین، ملک و ... استفاده کنید، سهام غیر نقدی می‌گویند.

اوراق بدهی چیست؟

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بنگاه‌های اقتصادی تامین مالی برای پروژه‌های در دست اجرای آنها است.

در واقع نبود منابع مالی کافی، سرمایه‌گذاری‌های آنها را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

در این میان مسیرهای متعددی برای تامین مالی بنگاه‌ها در کشور تعریف می‌شود اما آنچه از اهمیت بالایی برخوردار است، انتخاب روشی ساده، سریع و با کمترین هزینه برای تحقق این امر است.

 اوراق بدهی یکی از انواع اوراق بهادار و روش‌های تامین مالی شرکت‌ها است و انواع مختلفی دارد.

 در یک نوع تقسیم‌بندی اوراق بدهی به دو نوع دولتی و شرکتی تفکیک می‌شوند.

دفتر سهام

اوراق بدهی دولتی به چه اوراق بهاداری گفته می‌شود؟

اوراق دولتی، اوراق بهاداریست است، که توسط دولت منتشر می‌شود و سررسید طولانی دارند.

در واقع دولت برای تأمین کسری بودجه یا تأمین سرمایه مورد نیاز طرح‌های عمرانی خاص یا عام، اقدام به انتشار اوراق قرضه دولتی می‌کند.

معمولاً نرخ بهره این اوراق، برای کل دوره ثابت است و به‌همین ترتیب از ریسک کمتری نیز برخوردار است.

اوراق بدهی شرکتی به چه اوراق بهاداری گفته می‌شود؟

 اوراق بدهی شرکتی همانطور که از اسم آن پیداست توسط شرکت‌ها منتشر می‌شود.

شرکت‌های بزرگ به تشخیص بورس توانایی انتشار و بازپرداخت بدهی دارند، برای تامین مالی پروژه‌های جدید اوراق بدهی منتشر می‌کنند.

در این راستا به‌طور قطع راه امن تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی از بازار سرمایه عبور می‌کند.

در واقع به‌جای آنکه شرکت‌ها به بانک بروند و مجموعه بانکی کشور به‌عنوان واسطه برای آنها تامین مالی انجام بدهد، خودشان می‌توانند با افزایش اعتبار در بازار سرمایه منابع جمع کنند.

این رویکرد می‌تواند کاهش هزینه‌های مالی شرکت‌ها را به دنبال داشته باشد.

سهم بازار اوراق بدهی از کل اقتصاد

با ورود ابزارهای جدید و انتشار اوراق بهادار گوناگون، تلاش شده تا نه‌تنها پوشش تنوع بالایی از سلیقه‌ها صورت گیرد، بلکه بنگاه‌ها بسته به نیاز خود و حجم تامین مالی مورد نظر، از اوراق بهادار مطلوب که با خواسته‌ آنها تطابق بیشتری دارد، استفاده کنند.

هر چند مشاهده می‌شود که طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری در بازار بدهی صورت گرفته، اما همچنان با بازارهای بین‌المللی و میزان معاملات آنها فاصله زیادی داریم.

در واقع بازار اوراق بدهی، یکی از مهم‌ترین بازارهای مالی کشور است، که به‌رغم رشد خوب آن در سال‌های اخیر، هنوز از رشد و بلوغ کافی برخوردار نشده است. به‌طوری‌که آمار نشان می‌دهد که سهم بازار اوراق بدهی از کل اقتصاد ایران طی 10 سال اخیر 3 تا 9 درصد در نوسان بوده است.

انواع اوراق بدهی

اوراق قرضه: همان‌طور که از اسم این اوراق مشخص است، شما با خرید این اوراق بهادار به نوعی پولتان را به منتشر کننده اوراق قرض یا وام می‌دهید و در موعدی مشخص علاوه بر اصل پولتان، مبلغی به عنوان بهره که البته از پیش مشخص شده دریافت می‌کنید.

همچنین ممکن است علاوه بر بهره، یکسری مزایای دیگر هم برای اوراق قرضه در نظر گرفته شود.

 این نوع از اوراق بهادار انواع مختلفی دارد مانند اوراق قرضه با سود ثابت، اوراق قرضه با سود شناور، اوراق قرضه با یک سر رسید و اوراق قرضه با بیش از یک سر رسید.

 علاوه بر این بر اساس تاریخ سر رسید پرداخت بدهی، به اوراق قرضه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دسته‌بندی می‌شوند.

اوراق مشارکت: هرگاه شرکت یا نهاد دولتی یا خصوصی به منظور تامین مالی برای انجام پروژه‌ها و طرح‌های مختلف مانند طرح‌های عمرانی، اقتصادی و... اوراق بهادار با نام یا بی نامی منتشر می‌کنند تحت عنوان اوراق مشارکت، که به صورت عمومی اقدام به فروش آن می‌کنند.

 افرادی که این اوراق بهادار را خریداری می‌کنند به میزان اوراق خود در سود آن طرح یا پروژه سهیم می‌شوند.

اوراق فرضه اسلامی (صکوک): با توجه به این‌که دریافت بهره در دین اسلام ربا محسوب می‌شود، به همین منظور نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اوراق فرضه اسلامی یا صکوک منتشر می‌شود که بر اساس قوانین مورد تایید اسلام منعقد شده و دارای سود ثابت یا شناور است.

اوراق اجاره (صکوک اجاره): گاهی یک نهاد واسط با پول‌هایی که از فروش این نوع از اوراق بهادار (اجاره یا صکوک اجاره) اقدام به خرید یک دارایی مثلا ملک می‌کند و بعد آن را در اختیار شرکت یا نهاد درخواست کننده قرار می‌دهد.

 شرکت اجاره کننده موظف است مبلغی را به عنوان اجاره دارایی به دارندگان اوراق در فواصل زمانی مشخص شده پرداخت کند.  همچنین بعد از یک دوره مشخص باید اصل هزینه را پرداخت و دارایی را از آن خود کند.

اوراق خزانه (اسلامی): گاهی دولت برای پرداخت بدهی به یک پیمانکار در قبال انجام کاری نقدینگی لازم را ندارد. به همین منظور اوراق بهاداری منتشر می‌کند تحت عنوان اسناد خزانه اسلامی با سررسید مشخص مثلا یک سال، به این صورت که مثلا تا یک سال آینده پولت پرداخت می‌شود.

پیمانکار می‌تواند تا سررسید مشخص صبر کند و بعد اصل پول خود را دریافت کند و یا می‌تواند اوراق را کمتر از قیمت اصلی که به آن قیمت اسمی می‌گویند در بازار سرمایه به‌ فروش برساند.

 بدین ترتیب افرادی که این نوع اوراق بهادار را خریداری کردند می‌توانند تا سررسید پرداخت صبر کنند و از طریق مابه تفاوت قیمت اصلی و اسمی سود کنند.

گواهی سپرده: گاه شما پولی را در ازای دریافت سودی در زمان مشخص در بانک به امانت می‌گذارید و بانک در ازای دریافت آن گواهی صادر میکند تحت عنوان گواهی سپرده.

اوراق بدهی از چه زمانی به سیستم‌های معاملاتی بورس‌های کشور منتقل شد؟

قبل از سال 1390، اوراق مشارکت به عنوان تنها ابزار مالی از گروه اوراق بهادار با درآمد ثابت (به اختصار بازار اوراق بدهی)، صرفاً در شبکه بانکی به فروش رسیده و مورد خرید و فروش قرار می‌گرفت.

عمده مشکل خرید و فروش اوراق در شبکه بانکی این بود که اوراق همواره با قیمت اسمی مورد خرید و فروش قرار می‌گرفتند.

بنابراین زمانی که نرخ‌ها در بازار تغییر پیدا می‌کرد، طبیعتاً اوراق با نرخ بالاتر کمیاب شده و دارندگان آن تمایلی به عرضه آن نداشتند و در عوض اوراق با نرخ پایین‌تر بدون مشتری می‌ماند و معمولاً به طور کامل به فروش نمی‌رسید.

 علت اصلی این مشکل ناشی از نبود سیستم معاملاتی در شبکه بانکی بود که اجازه نوسان قیمت را نمی‌داد. 

در حالی که در سیستم معاملاتی بازار سرمایه، امکان معامله اوراق با نرخ توافقی و بر مبنای عرضه و تقاضا فراهم بود و به همین دلیل نیز از سال 1390 به تدریج شاهد مهاجرت و انتقال بازار معاملاتی کلیه اوراق بدهی از سیستم بانکی به سیستم‌های معاملاتی بورس‌های کشور بوده‌ایم.

نگاهی به روند نرخ سود انواع اوراق بدهی

در سیستم‌های معاملاتی بورس‌های کشور، قیمت اوراق با مکانیسم عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، بنابراین امکان معامله یک ورقه با ارزش اسمی 100 هزار تومان با قیمت‌های کمتر یا بیشتر از مبلغ اسمی آن وجود دارد.

به عنوان مثال در شرایطی که نرخ سود اسمی اوراقی 20 درصد باشد، چنانچه نرخ سود مورد انتظار بازار نیز 20 درصد باشد، این اوراق با همان قیمت اسمی 100 هزار تومان در بازار مورد مبادله قرار می‌گیرند.

اما اگر نرخ‌ها در بازار کاهش یافته و مثلاً به 18 درصد برسند، قیمت این اوراق به دلیل برخورداری از نرخ سود بالاتر، افزایش یافته و مثلاً به 102 یا 105 هزار تومان افزایش می‌یابند.

نمونه یک برگه صدور سهام

اوراق مشتقه چه اوراقی هستند؟

این اوراق یک نوع از اوراق بهادار هستند که خود به تنهایی ارزشی ندارد و ارزش آن از دارایی یا کالای فیزیکی که معامله شده، گرفته می‌شود.

 مثلا یک نوع دارایی کالایی مثل زعفران یا ارز و یا...

 به بیان ساده‌تر مثلا قراردادی جهت معامله زعفران میان خریدار و فروشنده منعقد می‌شود. این قرارداد همان اوراق مشتقه هستند که بهای اوراق براساس قیمت زعفران تعیین می‌شود.

عملکرد این دسته از اوراق بهادار بر اساس تغییر قیمت دارایی مشخص می‌شود.

معاملات اوراق مشتقه کجا انجام می‌شوند؟

بورس اوراق بهادار: بازاریست که در آن اوراق بهادار تحت نظر سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود.

بورس کالا‌: همان طور که از نام آن مشخص است بازاریست که در آن یک کالا تحت نظر نهادهای نظارتی و تنظیم‌کننده بازار معامله می‌شود.

بازار خارج از بورس (OTC): این بازار خارج از بورس است و برای معامله فضای متمرکز و فیزیکی وجود ندارد و معامله‌گران از طریق تلفن، ایمیل و ... با هم ارتباط دارند و قوانین آن در مقایسه با بورس قابلیت انعطاف دارد و براساس توافق طرفین منعقد می‌شود.

انواع اوراق مشتقه

این نوع از اوراق بهادار به 4 دسته تقسیم می‌شوند.

قرارداد سلف: راردادی است بین خریدار و فروشنده که به هنگام عقد قرارداد خریدار ملزم است کل مبلغ قرارداد را به فروشنده پرداخت کند.

فروشنده هم متعهد است کالا یا دارایی معامله شده را در زمان مشخص شده (تاریخی در آینده) به خریدار تحویل دهد.

برای مثال شما میخواهید محصولات پاییز باغ کشاورزی را در تابستان خریداری ‌کنید و کل پول محصول را هنگام قرارداد به کشاورز پرداخت می‌کنید. اما محصول را 3 ماه بعد در پاییز تحویل می‌گیرید.

این قرارداد غالبا در خارج از بورس انجام می‌شود اما در بورس کالا هم قرارداد سلف وجود دارد.

پیش فروش سکه که قبلا توسط بانک مرکزی انجام می‌شد یک نوع قرارداد سلف است.

قرارداد سلف چه مزایایی دارد؟

از جمله مزایای این قرارداد برای فروشنده این است که پول لازم برای تولید کالا با محصول را از قبل دریافت می‌کند. برای خریدار هم این مزیت را دارد که ممکن است کالای خریداری شده در زمان تحویل گران‌تر شده باشد.

قرارداد آتی: قرارداد آتی شباهت بسیاری به قرارداد سلف دارد با این تفاوت که این قرارداد فقط در بورس کالا منعقد می‌شود و تحت نظارت کامل سازمان بورس اوراق بهادار است.

 در این قرارداد مقدار دارایی، قیمت دارایی و همچنین زمان تحویل براساس استانداردهای تعیین شده است. البته وقتی می‌گوییم قرارداد منظور همان توافق طرفینی است که بورس کالا به نوعی امین این توافق محسوب می‌شود و یک قرارداد کاغذی نیست.

در این نوع قرارداد نیازی به تسویه کامل قبل از تحویل کالا نیست و طرفین هم خریدار و فروشنده بر سر قیمتی در آینده توافق کرده و مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد بورس کالا قرار می‌دهند.

 این نوع قرارداد براساس پیش‌بینی طرفین از آینده قیمتی کالا منعقد می‌شود.

قرارداد آتی چه مزایایی دارد؟

این قرارداد مانع از نوسان‌های شدید در آینده می‌شود.

مزیت بعدی این است که شما با سرمایه کم می‌توانید سرمایه‌گذاری کنید و سود لازم را کسب کنید و به نوعی هم از نزول و هم صعود قیمت در آینده سود ببرید.

قرارداد اختيار معامله: این قرارداد به این صورت است که مثلا شما 1000 سهم از شرکتی را دارید و میخواهید آن را به فردی دیگر بفروشید. منتهی تاریخ تحویل سه ماه آینده خواهد بود.

 خریدار نمی‌داند سه ماه آینده قیمت سهام آن شرکت چطور خواهد بود.

پس برای این‌که معامله انجام شود خریدار مبلغی را به عنوان دریافت حق اختیار (مشخص شده است) به شما پرداخت می‌کند. به این صورت که شما متعهد هستید سهام را سه ماه آینده به خریدار واگذار کنید اما خریدار با توجه به داشتن حق اختیار خرید یا فروش می‌تواند سهام را در تاریخ مورد نظر از شما دریافت کند یا نکند.

مثلا قیمت سهام در زمان انعقاد قرارداد  100 تومن به ازای هر سهم بوده و بعد از سه ماه و در موعد تحویل 200 تومان شده، در این صورت خریدار سهام را از شما دریافت و الباقی پول آن، که در زمان انعقاد قرارداد مشخص شده بود پرداخت می‌کند.

 اما اگر قیمت سهام کاهش یافت و مثلا به 70 تومان برسد خریدار حق این را دارد که سهام را نخرد و در آن صورت مبلغی که به عنوان حق اختیار به شما پرداخت شده، به خودتان تعلق پیدا می‌کند.

قراردادهای معاوضه: قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده برای مدت مشخص، دو دارایی یا منافع حاصله از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین شده، معاوضه کنند.

این نوع قرارداد یک نوع قرارداد پایاپای است. پس از پایان قرارداد دو دارایی یا منافع این دو دارایی به صاحبان اولیه آنها برمی‌‌‌‌گردد.

این قرارداد به صورت غیررسمی (خارج از بورس) انجام می‌‌‌‌گیرند.