انواع سامانه‌های تسویه در سیستم بانکداری

در بانکداری دو نوع نظام تسویه تعریف شده است که هر یک کاربرد مشخصی دارد:  تسویه خالص ( Net Settlement) و  تسویه ناخالص ( Gross Settlement).

در تسویه خالص که به  پایاپای یا  کلر (clearing) نیز معروف است، تراکنشها صرفاً ثبت دفتری می شوند و در مقاطع زمانی مشخصی که cut off نام دارد مورد پردازش و عملیات netting قرار می گیرند. مانند شتاب، پایا و چکاوک. این نوع سامانه های پرداخت الگوی high volume و low value دارند و به واسطه محدودیتهای پردازشی در حجم بالای تراکنش،مجبور به اختصاص زمان توقف (cut off) برای انجام محاسبات و پردازش هستند. این سامانه ها ذاتاً دارای ریسک سیستمی هستند و قصور پرداخت یکی از بازیگران در زمان تسویه می تواند منجر به  اثر دومینو در سایر بازیگران شود و به همین علت سقف هایی برای مدیریت ریسک تراکنشهای این نوع سیستم‌ها لحاظ می کنند.

تسویه ناخالص، از سوی دیگر به تسویه لحظه ای تراکنشها می پردازد و هر تراکنش را به محض ورود به سامانه تسویه نهایی و بی بازگشت می کند. در نتیجه کل بازیگران در هر لحظه با هم بی حساب هستند و ریسک سیستمی متوجه آنها نیست. تراکنش یا منابع دارد و انجام می شود، یا در صف انتظار می ماند که منابع آن تأمین شود و سپس انجام شود. این نوع نظام تسویه برای پرداختهای کلان و پر ریسک استفاده می شود که تعداد آنها نیز کم است و در اصطلاح high value و low volume هستند. ساتنا از این جنس نظام پرداخت است که مقادیر کلان بین بانکی و بازار بین بانکی را پشتیبانی می کند. حتی نتیجه تسویه خالص سامانه های پایا، شتاب و چکاوک نیز در ساتنا تسویه نهایی می شود و پس از هر cut off در سامانه های مذکور، نتیجه در قالب یک netting record به ساتنا منتقل و در آن تسویه نهایی می شود.

تسویه ناخالص در دنیا وظیفه ذاتی بانک مرکزی است و به ندرت برون سپاری می شود، اما سامانه های تسویه خالص متعددی می توانند بین بانکها فعالیت کنند که الزاماً در اختیار بانک های مرکزی نیست. به عنوان مثال VISA یا MasterCard سامانه های تسویه خالص پرداختهای کارتی هستند که در اختیار شرکتهای خصوصی هستند و از طریق بانکهای همکار به سامانه تسویه ناخالص متصل شده و تسویه نهایی بین بانکها را انجام می دهند.

با پیشرفت فناوری در سالهای اخیر و افزایش توان پردازش ماشین، امروزه سامانه های تسویه هیبرید (hybrid) در برخی بانکهای مرکزی به کار گرفته شده اند که عملیات تسویه خالص و ناخالص را بصورت تقریباً آنی (instapay) انجام می دهند و ریسک پرداختهای خرد را نیز کاهش می دهند و بستر بسیار مناسبی برای فینتک ها و بازیگران جدید مالی به وجود می آورند. این سامانه ها بسته به تعداد تراکنش قابل پردازش، هر چند ثانیه یک بار محاسبات cut off را انجام داده و بازیگران را تسویه نهایی می کنند تا در عمل سامانه همواره برای بازیگران در حالت تسویه نهایی و با حداقل ریسک سیستمی باشد.

در اروپا همزمانی برپایی سیستم instapay با الزامات PSD2 برای بانکها منجر به ایجاد بستری خلاقانه، امن و کارآمد برای تعامل بانکها و فین تک ها  شده است و امیدوارم این جنس سامانه‌های پرداخت هیبرید به سرعت در کشور راه اندازی شده و امکانات جدید پرداختی با ریسک کمتر برای بازیگران صنعت مالی کشور مهیا شود.

*صاحب نظر فناوری‌های مالی و بانکداری دیجیتال