رویارویی بانک مرکزی با ارزهای دیجیتالی

 این در حالی است که همزمان با توسعه صنعت دیجیتال، مفاهیم جدیدی در بانکداری نوین شکل گرفته که توانسته خدمات بانکی را تا سطوح بین‌المللی توسعه داده و کیفیت آن را ارتقا بخشد. البته روی دیگر سکه فناوری‌های حوزه مالی و بانکی شکل‌گیری یک فضای مجازی برای امور بانکی است که نه تنها تمام عملیات در فضای مجازی انجام می‌گیرد، بلکه واحد پولی یا ارزی که در این فضا مبادله می‌شود کاملا ماهیت مجازی و غیرحقیقی دارد که به آن رمزینه پول‌ها، ارز مجازی یا ارز رمزپایه(Cryptocurrency) گفته می‌شود.

‌رویارویی بانک مرکزی با ارزهای دیجیتالی

اگرچه در برخی از کشورها مانند چین و روسیه استفاده از ارز رمزپایه‌ای مانند بیت‌کوین ممنوع است، اما به استناد وب‌سایت رسمی بیت‌کوین می‌توان دید برخی کشورها از جمله آمریکا نیز آن را پذیرفته و برای مبادلات آن قوانینی وضع کرده‌اند. همچنین پرداخت شهریه یکی از دانشگاه‌های سوئیس از طریق بیت‌کوین انجام می‌گیرد یا اینکه در حمله بدافزارهای واناکرای، قربانیان باید مبلغ درخواستی هکرها را از طریق بیت‌کوین پرداخت می‌کردند. به گزارش دنیای اقتصاد، به هر حال، همه این اتفاقات حاکی از آن است که سیستم بانکی کشورها دیر یا زود باید مواضع خود را در مقابل این پدیده جدید مشخص کنند. به نظر می‌رسد، نبود چارچوب‌ها، ضوابط و مقررات شفاف در حوزه فناوری‌های مالی مانند فین‌تک‌ها تجربه‌ای برای بانک مرکزی ایران شد تا برای ایجاد زیرساخت‌های حقوقی، فنی و اقتصادی این نوع فناوری تدابیری بیندیشند. بر این اساس، بانک مرکزی ضوابطی برای استفاده از فناوری‌های مالی تعریف کرده تا با همکاری بانک‌ها، زمینه فعالیت برخی از فناوران مالی از جمله ارز مجازی یا ارز رمزپایه فراهم شود. بنابر آنچه از سوی بانک مرکزی تعیین شده مقرر است این چارچوب تا پایان سال آینده در سه فاز تدوین شود. فاز دوم این ضوابط مربوط به ارز مجازی یا ارز رمزپایه و فناوری‌های زنجیره بلوک(blockchain) است که باید تا پایان نیمه نخست سال ۱۳۹۷ تدوین شود.

فناوری ارز رمزپایه و زنجیره بلوک

ارزهای دیجیتال از فناوری غیرمتمرکز استفاده می‌کنند و به کاربران امکان پرداخت امن و ذخیره پول را بدون نیاز به ثبت نام یا استفاده از بانک‌ها و سازمان‌های واسطه می‌دهند. اکثر ارزهای دیجیتال روی پایگاه داده توزیع شده‌ای به نام زنجیره بلوک اجرا می‌شوند. مزیت بالقوه توسعه یک پول دیجیتال، اولا هزینه معاملات را کاهش می‌دهد و به همین دلیل قابلیت دسترسی خدمات مالی را بیشتر می‌کند؛ که این کمک بزرگی برای میلیون‌ها نفر از مردم این کشور است که به بانک‌های معمولی دسترسی ندارند. دوما از آن‌جا که این پول از طریق زنجیره بلوک پشتیبانی می‌شود، پتانسیل کاهش در نرخ تقلب و کلاهبرداری را دارد؛ که این کار بخشی از تلاش‌های دولت برای کاهش فساد را به ثمر می‌رساند. سوما این امر موجب می‌شود که به‌دست آوردن ارز آسان‌تر شود که باعث می‌شود نرخ معاملات بین‌المللی افزایش یابد و امکان تجارت بیشتر و رشد اقتصادی سریع‌تر را فراهم می‌کند.

زنجیره بلوک نیز یک پایگاه داده به اشتراک گذاشته شده است که هر چیزی که به این پایگاه داده اضافه شود، یک رکورد جدید است و در واقع به شکل غیرمتمرکز اداره می‌شود. کاربران می‌توانند بدون نیاز به شخص ثالث، مبالغ مورد نظر خود را از طریق اینترنت انتقال دهند و خریدار و فروشنده می‌توانند معامله خود را بدون نیاز به شخص ثالث مورد اعتماد انجام دهند. تمام معاملات ثبت می‌شوند؛ اما از آنجاکه اطلاعات شناسایی به‌صورتی رمزنگاری شده است، اطلاعات شخصی معمولا نشان داده نمی‌شود. استفاده از تکنولوژی زنجیره بلوک معاملات را ارزان‌تر و سریع‌تر می‌کند. در این فناوری، اطلاعات در یک فهرست غیرمتمرکز ثبت می‌شوند؛ به همین دلیل تغییر اطلاعات به سختی انجام می‌شود. زنجیره بلوک می‌تواند به‌عنوان یک ابزار دیجیتالی مورد اعتماد و دارای هویت، نیاز به اسناد کاغذی با حجم بالا را که امکان جعل و نابودی آن وجود دارد، حذف کند.

بازار ارزهای رمزپایه

فعالیت ارز‌های رمز پایه در سال ۲۰۰۹ همزمان با آغاز مبادله بیت‌کوین(در آن زمان تنها حدود ۰/۰۰۰۷ دلار آمریکا ارزش داشت) به طرز قابل توجهی افزایش یافته است. به نقل از منابع غیررسمی در حال حاضر بیش از ۹۰۰ ارز رمز پایه شناخته شده، با این‌حال، تعداد معدودی از اینها معروف بوده و با آن مبادله صورت می‌گیرد. پس از بیت‌کوین، می‌توان به اتریوم، ریپل، لایت کوین، بیت کانکت و دش اشاره کرد. مجموع ارزش بازار ارزهای رمز پایه فقط در یک روز به اندازه ۱۰میلیارد رشد داشت. در اول آوریل سال جاری، گردش کل بازار ارزهای رمزپایه بیش از ۲۵ میلیارد دلار بود. بعد از افزایش ارزش بیت‌کوین به ۵ هزار دلار، ارزش کل بازار به ۱۶۰میلیارد دلار رسید. این افزایش در طول روز همچنان ادامه داشت تا اینکه صبح جمعه هفته گذشته، ارزش بازار به عدد ۱۶۵ میلیارد دلار رسید.

ناگهان بازار برای اولین بار بعد از دوم سپتامبر، شاهد عبور از مرز ۱۷۰میلیارد دلار بود. در حال حاضر ارزش کل بازار به ۱۷۱میلیارد دلار رسیده است و فقط ۱۰ میلیارد دیگر با رکورد قبلی خود فاصله دارد. ارز‌های رمزپایه نه تنها در دنیای کسب و کار، بلکه در بسیاری از روش‌های معامله هم این پتانسیل را دارند که تغییر و تحول ایجاد کنند. در حال حاضر صحبت‌هایی مبنی بر استفاده از ارز‌های رمزپایه برای مدیریت درآمد ‌پایه جهانی(UBI) شنیده می‌شود. این به‌ دلیل قابلیت ردیابی و همچنین قابلیت تحویل کمک‌های بشردوستانه است؛ یعنی قابلیتی که سازمان ملل برای کمک به پناهندگان اردنی از آن استفاده کرده است. همان‌طور که اشاره شده محبوب‌ترین ارز دیجیتالی بیت‌کوین بوده حتی مورد توجه غول‌های تجارت الکترونیک هم قرار گرفته به‌طوری که گوگل به تازگی بیت‌کوین را پذیرفته و ای‌بی (ebay)و پی پال (PayPal)هم مدت کوتاهی استفاده از این ارز رمزپایه را پذیرفته‌اند.

البته گمانه‌زنی‌هایی هم درباره پذیرش آن از سوی شرکت آمازون مطرح شده است. همین استقبال باعث شده در هفته گذشته قیمت بیت‌کوین از ۵ هزار دلار بگذرد و تحلیلگران معتقدند در ماه‌های آینده این روند ادامه خواهد داشت و از مرز ۶ هزار دلار هم خواهد گذشت و شاید تا نیمه سال آینده به قیمت ۱۰ هزار دلار برسد. بیت‌کوین برای سال‌ها فقط مورد توجه علاقه‌مندان به تکنولوژی بود اما حالا دیگر تاجر‌های بزرگ و حتی اهالی وال استریت هم بیت‌کوین را جدی می‌گیرند. علت علاقه‌مندی اهالی تجارت به بیت‌کوین، رشد ۳۳۰ درصدی قیمت آن در سال ۲۰۱۷ است. همین جهش قیمت، بیت‌کوین را در نظر عامه مردم به یک راه ساده و سریع برای پولدار شدن تبدیل کرده است.

چارچوب بانک مرکزی

براساس بررسی‌های کارشناسی به عمل آمده در حوزه فناوری‌های نوین بانک، سیاست کلی بانک مرکزی در تبیین جایگاه فناوری مالی و شیوه مقررات‌گذاری برای آن بر مبنای تجربیات بین‌المللی ترسیم شده است. براساس آن، بانک مرکزی از منظر اجرایی، متولی ایجاد و سرپرستی سامانه‌های بین بانکی است، بنابراین در ایجاد و گسترش فضای کاری فناوران مالی، اقدامات بانک مرکزی علاوه بر تعیین ضوابط، تسهیل در چارچوب توسعه استفاده از شبکه عمومی پرداخت و تبادل اطلاعات بین بانکی است. چنانچه مدل کسب و کار در حوزه فعالیت بانکی باشد، صاحبان این گروه از کسب و کارها باید از طریق بانک‌های کشور نسبت به ایجاد و توسعه کسب و کار خود اقدام کنند.

ملاک تشخیص فعالیت‌های بانکی بر مبنای مصوبات شورای پول و اعتبار است. مدل‌های کسب و کار فناوران مالی مجاز به ارائه خدماتی که قابلیت خلق پول دارند و سپرده‌گیری و استفاده از وجوه سپرده نیستند. انجام عملیات ارزی از طریق فناوران مالی صرفا تحت پوشش موسسات دارای مجوز از بانک مرکزی و با رعایت قوانین، مقررات و دستورالعمل‌های ارزی بانک مرکزی میسر است. در همه انواع مدل‌های کسب و کار اعم از بانکی و غیربانکی، لازم است مبدا، مقصد، زمان و مسیر انتقال وجوه به‌طور کامل ثبت شود و در صورت لزوم در اختیار بانک مرکزی قرار گیرد. احراز هویت و اهلیت همه استفاده‌کنندگان(کاربران نهایی) هر یک از کسب و کارها، ضروری بوده و پیش از ارائه هرگونه خدمت به آن باید انجام شود. نوع فعالیت اقتصادی ذی‌نفعان مدل‌های کسب و کار حوزه فناوری مالی باید مشخص شود. با توجه به ابزارهای مورد استفاده، موقعیت جغرافیایی و مکانی (فیزیکی یا مجازی) استفاده‌کنندگان مدل‌های کسب و کار باید در زمان عضویت و در هر بار استفاده از خدمات مشخص شود.

سیاست‌های نامشخص

بانک مرکزی درصدد است پیش از آنکه فعالیت فناوری مالی از قبیل ارزهای رمزپایه یا زنجیره بلوک در کشور جدی شود، با تعریف چارچوب و سیاست‌هایی بستر فعالیت این ابزارها را فراهم کند. اما در این میان بانک مرکزی در حال تدوین سیاست‌هایی است که با ماهیت ارزهای رمزپایه ناهمگون است. این بانک می‌خواهد هرگونه فعالیت فناوری‌های مالی تحت نظارتش انجام بگیرد. در حالی که بارزترین مشخصه ارزهای رمزپایه مانند بیت‌کوین که در دنیا گسترش یافته، غیرمتمرکز بودن آنها است به‌طوری که همین ویژگی آن باعث شده یک واحد پولی مانند بیت‌کوین در حجم قابل توجهی از تراکنش‌های مالی جایگزین ارزهای حقیقی شده و امروزه به یکی از ابزارهای مبادله تبدیل شود. در این راستا، بابک یزدی، کارشناس ارزهای رمزپایه  گفت: فلسفه و نفس ایجاد ارزهای رمزپایه استقلال از یک نهاد متمرکز و ناشناس ماندن هویت افرادی است که در آن به نقل و انتقال پول می‌پردازند که به نوعی می‌توان آن را به «کوتاه کردن دست نهادهای نظارتی» تعبیر کرد.

از این رو در چنین معاملاتی هیچ سرور مرکزی وجود ندارد. در واقع، این سیستم با یک پروتکل و توافق جمعی بین تعداد بسیاری از افراد اداره می‌شود و هر چه تعداد استفاده‌کنندگان از آن بالاتر رود، اعتبارش نیز فزونی می‌گیرد. البته این نکته قابل ذکر است که با توجه به تدابیر امنیتی که در الگوریتم زنجیره بلوک (الگوریتم رایج پشت این نوع ارزها) وجود دارد، تمام تراکنش و تبادلات مالی کاملا روشن و شفاف بوده و امکان تقلب در حساب‌ یا حساب‌سازی در آن بسیار کم و در حد صفر است. همچنین در این سیستم افراد صرفا با یک کد شناسایی فعالیت می‌کنند و مشخصاتی از آنها در این سیستم ثبت نمی‌شود که بانک مرکزی خواستار شناسایی و تحت کنترل گرفتن آن است.

به گفته وی، ارزهای رمزپایه مبتنی بر الگوریتم‌های پیچیده‌ کار می‌کنند. به‌عنوان مثال ارزی مانند بیت‌کوین بر پایه الگوریتم زنجیره بلوک عمل می‌کند. در الگوریتم زنجیره بلوک تراکنش‌های انجام شده در واحدهایی به نام بلوک ذخیره می‌شوند و هر بلوک ظرفیت تعداد مشخصی از تراکنش‌ها را دارد، به این ترتیب، بعد از به حد نصاب رسیدن تعداد تراکنش‌ها در یک بلوک، بلوک جدیدی تشکیل می‌شود و به سبب آن به هویت واسطه‌ای به نام استخراج‌کننده (Miner) مقداری ارز جدید تعلق می‌گیرد. به عبارت دیگر این گونه خلق پول انجام می‌گیرد که البته کاملا کنترل شده و براساس پروتکل ارز رمزپایه است. اما در عین حال این مساله مغایر با چارچوب تعیین شده از سوی بانک مرکزی برای ممانعت از ایجاد خلق پول با فناوری‌های مالی از جمله ارز رمزپایه است.

از آنجا که در انتقال ارزهای رمزپایه‌ هویت افراد ناشناس می‌ماند، امکان بروز جرائمی مانند فروش مواد مخدر یا پولشویی وجود دارد و از این رو فلسفه ایجاد چارچوب نظارتی از سوی بانک مرکزی قابل تامل است. به این ترتیب، بانک مرکزی ایران می‌تواند همانند دولت روسیه یا چین مبادله هرگونه ارز دیجیتالی را ممنوع کرده و یک ارز رمزپایه ملی با استانداردهای خودش ایجاد کند. اما در این میان، مساله‌ای که وجود دارد این است که با توجه به گسترش فعالیت ارزهای رمزپایه مانند بیت‌کوین، مسدود کردن آن مانند مسدود کردن هر پدیده تکنولوژیک سخت باشد. چه بسا زمانی که تعدادی از سایت‌های ایرانی مورد حمله باج‌افزار واناکرای قرار گرفتند، مجبور شدند باج موردنظر هکرها را از طریق بیت‌کوین پرداخت کنند. این مساله حاکی از آن است که راهکارهایی مثل مسدود کردن یا تدابیر چارچوب‌های نظارتی کارساز نیست؛ هرچند در عین حال آزادی عمل یک ارز دیجیتالی غیرمتمرکز برای سیستم بانکی متمرکز نیز قابل قبول نیست.